İnternetin iş prinsipləri

ip 🌐 IP

IP-local və ya internetə qoşulanda hər cihaza verilən unique bir adressdir. Başqa internetə qoşulanda IP də dəyişir.

novleri Növləri:

🌍 Public IP

İSP (İnternet Service Provider) tərəfindən verilən IP-dir. Sizi dış dünyaya açan budur, erişilə bilən edir.
🏠 Private IP

LAN-da, evdə, ofisdə və s. yerli şəbəkələrdə istifadə olunur.
📍 Static IP

Bu əsasən serverlərə verilir və manual olaraq təyin edilir.
🔄 Dinamik IP

DHCP (Dynamic Host Configuration Protocol) serveri tərəfindən keçici olaraq verilir.

mac 💻 MAC

MAC Adresi (Media Access Control Address) — fiziki bir adresdir.

Donanıma özgüdür və (normal şərtlərdə) dəyişdirilə bilməz.

dns 📞 DNS

Kontaktlar kimi bir şeydir. Saytların adını IP adreslərinə çevirir.

İnsanlar saytlara gedərkən onların IP adreslərini əzbərləmək yox, adlarını istifadə edir.

📌 Məsələn: google.com IP-si → 142.250.190.14

protocols 📋 Protocols

İnternetdəki cihazların bir-biri ilə necə əlaqə quracağını, dataların necə göndəriləcəyini, qəbul ediləcəyini və yorumlanacağını təyin edən qaydalar və standartlar toplusudur.

Ən məşhurlar: TCP/IP, OSI modelləri

important-protocols Bəzi önəmli protokollar:

🌐 HTTP / HTTPS (HyperText Transfer Protocol / Secure)

Webin təməl protokoludur. Brauzer ilə Server arasındakı əlaqəni (request, response) təmin edir.
🔒 TCP (Transmission Control Protocol)

Güvənli və bağlantı əsaslı (connection-oriented) daşıma protokoludur.

Dataları göndərməzdən öncə bağlantı qurur və sonra əksiksiz, sırayla və xətasız göndərildiyini yoxlayır.

HTTP, FTP, SMTP kimi bir çox protokol TCP üzərində qurulub.
⚡ UDP (User Datagram Protocol)

Bağlantısız (connectionless) və sürətli, lakin daha az güvənli daşıma protokoludur.

Bağlantı qurulmadan data göndərilir. Datanın çatıb-çatmadığına və sırasına nəzarət edilmir.

Video, səs stream-ləri, onlayn oyunlar üçün istifadə olunur. (intervyu sualı!)
🔐 TLS / SSL (Transport Layer Security / Secure Sockets Layer)

HTTPS-dəki S budur. TCP bağlantısının üzərinə əlavə olunur və iletişimi şifrələyir, kimlik doğrulaması aparır.
📁 FTP / SFTP (File Transfer Protocol / Secure File Transfer Protocol)

Fayl transferi üçün istifadə olunur.
✉️ SMTP / IMAP / POP3

E-mail protokollarıdır.
🔄 WebSocket

Gerçək zamanlı, iki yönlü (full-duplex) ünsiyyətə imkan verir.

real-case-example 📌 Bunlara aid Real Case nümunə

Bir veb saytına (www.example.com) bağlandığınızda bunlar baş verir:

🔍 Kompüteriniz DNS vasitəsilə www.example.com domeninin IP adresini tapır.
📤 Brauzer, HTTP və ya HTTPS protokolu qaydalarına uyğun olaraq istək paketi yaradır.
📦 Bu istək, TCP protokolu ilə segmentlərə bölünür.
📍 Hər TCP segmenti, IP adresi ilə IP paketinə yerləşdirilir.
💻 Kompüteriniz, paketi yönləndiriciyə göndərmək üçün onun MAC adresini təyin edir (ARP ilə) və Ethernet vasitəsilə göndərir.
🌐 Paket internet üzərindən yönləndiricidən yönləndiriciyə IP adresinə əsasən çatdırılır.
📍 Hədəf serverin yerləşdiyi yerli şəbəkəyə çatdıqda, yönləndirici MAC adresinə əsasən paketi serverə çatdırır.
✅ Server, paketi IP, TCP, HTTP protokollarına görə emal edir və cavabı eyni yolla geri göndərir.