Brauzerlər, HTTP/HTTPS və Təhlükəsizlik

Browsers

Bir application-dır hansı ki, istifadəçiyə www, yəni World Wide Web-dəki sayt və məlumatlara erişiminə və görməsinə imkan yaradır.

Brauzerin İş Prinsipi: Real Case Ssenarisi

Requesting and Fetching Resources

İstifadəçi bir veb ünvanına (URL) daxil olduqda və ya linkə kliklədikdə:

Brauzer həmin ünvanın IP-sini tapmaq üçün əvvəlcə Domen Adı Sistemi (DNS – Domain Name System) ilə sorğu göndərir.
DNS cavab verdikdən sonra, brauzer həmin IP-yə HTTP və ya HTTPS protokolu (protocol) vasitəsilə istəklər göndərir.
Bu istəklər vasitəsilə aşağıdakı resurslar əldə olunur:
- HTML – məzmunun strukturu
- CSS – görünüş tərzi
- JavaScript – dinamik funksiyalar
- Şəkillər, videolar və digər media

Page Rendering

Brauzer serverdən aldığı HTML və CSS fayllarını analiz edərək DOM (Document Object Model) və CSSOM (CSS Object Model) ağaclarını qurur.
Bu ağaclar əsasında Render Tree qurulur.
Daha sonra Layout və Painting mərhələləri ilə vizual olaraq istifadəçinin gördüyü veb səhifə yaradılır.

Rendering Engine nümunələri:

Chrome → Blink
Firefox → Gecko
Safari → WebKit

JavaScript Execution

Saytın interaktivliyini təmin etmək üçün JavaScript kodları icra olunur.
Bu kodlar brauzerin JavaScript Engine (JS Mühərriki) tərəfindən işlədir.

JS Mühərriki nümunələri:

Chrome → V8
Firefox → SpiderMonkey
Safari → JavaScriptCore

➡️ Bu mərhələdə brauzer AJAX və ya Fetch API istifadə edərək serverlə asinxron əlaqə yarada bilir.

Network Management

Brauzer aşağıdakı şəbəkə funksiyalarını idarə edir:

HTTP(S) istək və cavabları
DNS sorğuları
Çərəzlər (Cookies)
Keşləmə (Caching)
Təhlükəsiz bağlantılar (HTTPS, TLS/SSL)

Security and Policy Enforcement

Brauzer aşağıdakı təhlükəsizlik funksiyalarını yerinə yetirir:

Zərərli veb saytların bloklanması
Təhlükəsizlik siyasətləri:
- Same-Origin Policy – fərqli domenlər arasında resurs paylaşımına nəzarət
- CORS – serverin hansı domenlərə icazə verdiyini bildirir
HTTPS sertifikatlarının doğrulanması
Mixed content blocking

HTTP/HTTPS

HTTP və HTTPS, vebin əsas əlaqə protokollarıdır. Bu protokollar brauzerlə server arasında məlumat ötürmək üçün istifadə olunur.

Request/Response Model

Brauzer serverə HTTP istəyi (request) göndərir.
Server bu istəyi qəbul edib cavab olaraq HTTP cavabı (response) qaytarır.

HTTP Methods

RESTful API-lərdə istifadə olunan metodlar:

Metod	Təyinatı
`GET`	Məlumatı əldə et
`POST`	Yeni məlumat yarat
`PUT`	Məlumatı tamamilə yenilə
`PATCH`	Məlumatın bir hissəsini yenilə
`DELETE`	Məlumatı sil

Status Codes

İstəyə cavab olaraq serverin göndərdiyi status kodları:

Kod	Mənası
`200 OK`	Uğurlu cavab
`201 Created`	Yeni resurs yaradıldı
`400 Bad Request`	İstək yanlışdır
`401 Unauthorized`	Giriş icazəsi yoxdur
`404 Not Found`	Resurs tapılmadı
`500 Internal Server Error`	Server xətası

Headers

İstək və cavabla bağlı əlavə məlumat (metadata) daşıyan açar-dəyər cütləridir.

Nümunələr:

Content-Type: Məzmunun tipi (application/json)
Authorization: Token və ya giriş məlumatı
Cache-Control: Keş davranışı
User-Agent: Brauzer məlumatı

Body

POST, PUT, PATCH metodlarında istək gövdəsi göndərilir.
Server də cavab olaraq body qaytara bilər (məsələn: JSON, HTML, XML, şəkil və s.).

HTTPS və Təhlükəsizlik

HTTP + TLS (Transport Layer Security) = HTTPS

➡️ Göndərilən bütün məlumat şifrələnir.

HTTPS-in Təhlükəsizlik Üstünlükləri

Funksiya	İzah
Gizlilik	Məlumatlar üçüncü tərəflər tərəfindən izlənilə bilməz.
Bütövlük	Məlumat ötürülərkən dəyişdirilmədiyi təmin edilir.
Kimlik Doğrulama	SSL/TLS sertifikatı ilə qarşı tərəfin gerçək server olduğu yoxlanılır.

⚠️ Müasir dövrdə HTTPS istifadə olunmayan saytlar güvənli deyil sayılır.

Backend tətbiqlərinizin HTTPS ilə xidmət verməsi artıq standart tələbatdır.